Zabytkowe Ołtarze Boczne
Ewa Andrzejewska
W Bazylice Kaliskiej znajdują się cztery ołtarze boczne ustawione przy filarach międzynawowych kościoła, noszących wezwania: św. Alojzego Gonzagi, św. Stanisława Kostki, Matki Boskiej Bolesnej i Męki Pańskiej.
 |
 |
 |
1. Czas powstania zabytku i krótki opis
Wszystkie cztery ołtarze – analogiczne parami – są dziełem przybyłego ze Śląska i osiadłego w Kaliszu rzeźbiarza, Franciszka Eytnera. Ołtarze ustawione przy środkowych filarach świątyni, noszące wezwania Matki Boskiej Bolesnej i Męki Pańskiej, powstały w latach 1754-1755, natomiast druga para ołtarzy, ustawiona w zachodniej partii świątyni, powstała między rokiem 1790 a 1796, już po odbudowie zawalonych w 1783 r. naw kościoła.
Ołtarze są rokokowe, urozmaicone nielicznymi wczesnoklasycystycznymi detalami w zwieńczeniach; drewniane, polichromowane, pozłacane i częściowo posrebrzane, architektoniczne, jednoosiowe, o mensach w kształcie sarkofagu i retabulach flankowanych parą kompozytowych kolumn i ukośnie ustawionych pilastrów.
Retabula ołtarzy pw. Matki Boskiej Bolesnej i pw. Męki Pańskiej wypełnione są rzeźbami: późnogotycką Pietą z pocz. XVI w. oraz XVII-w. krucyfiksem (jest to zapewne późnorenesansowy obiekt wysokiej klasy, być może import włoski); ponadto po bokach nastaw tychże ołtarzy ustawione pary pełnoplastycznych figur przedstawiających anioły oraz niezidentyfikowanego proroka i apostoła. W zwieńczeniach tych ołtarzy malowane olejno na płótnie obrazy przedstawiające św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem Jezus, zapewne z końca XVIII wieku oraz Veraikon z 2 poł. XIX w., sygnowany przez kaliskiego malarza, Stanisława Barcikowskiego. Na mensach ołtarzy ustawione są rokokowo-klasycyzujące obrazy św. Urszuli i św. Wawrzyńca, pochodzące sprzed 1766 roku, ujęte bogatymi snycerskimi ramami.
W centralnych polach nastaw ołtarzy pw. św. Alojzego Gonzagi i pw. św. Stanisława Kostki wkomponowane są malowane olejno na płótnie obrazy przedstawiające patronów ołtarzy. W zwieńczeniach tychże ołtarzy, w owalnych ramach, malowane olejno obrazy św. Heleny i św. Katarzyny Aleksandryjskiej, ukazanych z atrybutami w postaci krzyża i miecza. Ponadto na mensach ustawione obrazy: Matki Boskiej Bolesnej, autorstwa Stanisława Barcikowskiego oraz Matki Boskiej Nieustającej Pomocy.
2. Stan techniczny zabytku
Zły stan zachowania obiektów: drewno elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych ołtarzy oraz rzeźb porażone są przez wciąż aktywne owady (drewnojady) i grzyby, posiadają liczne ubytki formy i rozspojenia elementów. Niestabilne warunki wilgotnościowe i temperaturowe spowodowały osłabienie mechaniczne drewna i miejscowe ubytki jego struktury.
Z kolei nieprofesjonalnie przeprowadzone w latach 70. lub 80. XX w. prace renowacyjne spowodowały, iż obiekty utraciły swe walory estetyczne – ołtarze pokryte są obecnie wtórnymi powłokami malarskimi i nieszlachetnymi pozłotami oraz srebrzeniami, silnie zabrudzone.
Obrazy ołtarzowe z głębokimi, rozległymi spękaniami, miseczkowatymi odspojeniami, złuszczeniami oraz miejscowymi ubytkami warstwy malarskiej (np. na łączeniu brytów płótna), noszą ślady przemalowań, są pokryte wtórnymi warstwami werniksów, o ściemniałej już, zmętniałej i zabrudzonej powierzchni; płócienne podobrazia są pofałdowane i źle napięte, odciśnięte w partiach krosien.
Brak działań mających na celu zahamowanie procesów niszczenia oryginalnej substancji zabytkowej skutkować będzie coraz większą destrukcją i w efekcie całkowitą degradacją obiektów.
3. Informacja o wartości historycznej zabytku, jego wpływie na promowanie kultury, historii Miasta, wzbogacenie jego oferty turystycznej i kulturalnej
Ołtarze i ich dekoracja rzeźbiarska stanowią największy na terenie Kalisza i najlepiej zachowany zespół rzeźb autorstwa przybyłego ze Śląska i osiadłego w Kaliszu, znanego rzeźbiarza Franciszka Eytnera. Są znakomitym przykładem silnego oddziaływania rzeźby śląskiej na rzeźbę kaliską i południowo-wielkopolską oraz dowodem artystycznej łączności tych dwóch regionów i środowisk artystycznych w 2 poł. XVIII w. Walory historyczne ołtarzy i ich rzeźbiarskiego wystroju podnosi fakt, iż ich autorstwo i czas powstania są znakomicie udokumentowane źródłowo, przez co stały się one przedmiotem ogólnopolskich badań naukowych.
Integralnym elementem jednego z ołtarzy jest późnogotycka rzeźbiona Pieta, będąca zabytkiem wielkopolskiej rzeźby z pocz. XVI w., świadomie i zgodnie z intencją osiemnastowiecznego inwestora (kustosza kolegiaty, ks. S. J. Kłossowskiego) wkomponowana w rokokowe retabulum ołtarzowe.
Ołtarze i towarzysząca im rzeźba figuralna odznaczają się wysoką wartością artystyczną i walorami estetycznymi, a ponadto nieprzerwanie, od czasu powstania, są obiektami kultu religijnego, świadczącymi o wielowiekowej przeszłości i dawnej świetności kaliskiego sanktuarium św. Józefa. Znakomicie harmonizują z późnobarokową architekturą naw świątyni, stanowiąc cenne, zachowane in situ pierwotne jej wyposażenie.
Zarówno ołtarze, jak i towarzysząca im rzeźba figuralna stanowią znakomite przykłady osiemnastowiecznej snycerki i stolarki o ponadregionalnej randze, istotnie wzbogacających ofertę turystyczną i estetyczną Miasta.
Obiekty kultu religijnego i zarazem zabytki sztuki sakralnej, stanowiące znakomite przykłady osiemnastowiecznej snycerki i stolarki oraz osiemnasto- i dziewiętnastowiecznego malarstwa kaliskiego, znajdują się w wyposażeniu ogólnodostępnego sanktuarium o ponadregionalnej randze, będącym celem pielgrzymek o charakterze religijnym i turystycznym, a także spotkań o charakterze kulturalno-oświatowym.
Szczegółowe informacje o pracach lub robotach budowlanych
Brak działań mających na celu zahamowanie procesów niszczenia oryginalnej substancji zabytkowej przez aktywne drewnojady, wilgoć i grzyby, skutkuje postępującym osłabieniem mechanicznym obiektów, ich coraz większą destrukcją i w efekcie całkowitą degradacją. Dlatego we wrześniu 2011 roku podjęto starania o rozpoczęcie prac konserwatorskich ołtarzy.
Program planowanych prac konserwatorskich i restauratorskich przy ołtarzach bocznych ustawionych przy filarach międzynawowych kościoła, noszących wezwania: św. Alojzego Gonzagi, św. Stanisława Kostki, Matki Boskiej Bolesnej i Męki Pańskiej, obejmuje: zabezpieczenie ich warstwy malarskiej, demontaż, przewiezienie do pracowni, dezynfekcję i dezynsekcję drewnianych elementów konstrukcyjnych i dekoracyjnych, konsolidację warstw malarskich i pozłot, usunięcie wtórnych warstw malarskich, pozłot i srebrzeń, uzupełnienie ubytków formy przez flekowanie i kitowanie, wykonanie retuszy i rekonstrukcji warstw malarskich, złoceń oraz srebrzeń, konserwację obrazów ołtarzowych z prostowaniem i ewentualnym dublażem podobrazi (w zależności od ich stanu stwierdzonego po demontażu), zabezpieczenie warstw malarskich werniksami, ustawienie i montaż elementów ołtarzy na pierwotnym miejscu.
Relacja z renowacji ołtarzy św. ALojzego Gonzagi i św. Stanisława Kostki
Relacja z renowacji ołtarzy Matki Bozej Bolesnej i Męki Pańskiej