Bartłomiej Kranc, Marek Stachowiak
Cenne dzieło
romańskiego złotnictwa
z końca XII w.
Romańska patena kaliska Mieszka III Starego, wykonana przed 1200, fundowana przez księcia dla klasztoru cystersów w Lądzie. Na rewersie przedstawione są postacie św. Mikołaja, Mieszka III Starego, Opata Szymona z Lądu i popiersia złotnika Konrada z Lądu. Obecnie znajduje się w skarbcu katedry w Kaliszu. Jej replika podarowana została w czerwcu 1997 Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II podczas Jego pielgrzymki do sanktuarium św. Józefa.
Zdjęcie i źródło dzięki uprzejmości: www.pwnfoto.pl
Patena, wykonana ze srebra, jest obustronnie pokryta grawerunkami i częściowo złocona. Po stronie wewnętrznej złotnik wyobraził ukrzyżowanie, zwiastowanie i głowy proroków.
Na stronie zewnętrznej znajduje się przedstawienie o wartości dokumentalnej. Mianowicie w ramach dekoracyjnej architektury, mającej, być może, wyobrażać klasztor w Lądzie, stoją trzy postacie. Jakie to postacie, mówią łacińskie napisy: Nicolaus, Dux Mesico, Abbas Symon, a więc św. Mikołaj – patron klasztoru, książę Mieszko III i opat Szymon z Lądu. Pod nimi z okienka wychyla się jeszcze jedna postać z młotkiem w dłoni. Napis „Conradus” i ten właśnie młotek, używany do kucia srebrnej i złotej blachy, wskazuje, że to portret złotnika, który wykonał patenę. Jest to więc jedno z pierwszych w sztuce polskiej rzadkich dzieł, nie tylko podpisanych, ale również ozdobionych autoportretem twórcy.
Pod względem formy i techniki patena jest dziełem skromnym, wyraźnie ustępującym dziełom zachodnio-europejskim tych czasów. Zarówno ten fakt, jak też podobieństwo postaci do ówczesnych polskich pieczęci świadczą, że patena została wykonana w Polsce. Złotnik, odczuwając widocznie uroczysty charakter swego dzieła, starał się je wzbogacić złocąc figury, a srebro traktując jako tło. Z pewnością przez złocenie chciał również podkreślić dostojeństwo wyobrażonych postaci. Artyście musiało zależeć na osobach księcia i opata, skoro ich wysokość na wizerunku jest prawie taka sama, jak świętego, gdy tymczasem zwyczaj nakazywał, aby postacie świętych były o wiele większe od osób pozbawionych aureoli. Kielich do nakrywania którego służyła patena nie zachował się.
Zgodnie z testamentem zmarłego księcia, polegającym na systemie senioratu, państwo polskie zostało podzielone między synów. Najstarszy Władysław II Wygnaniec, obok Śląska który stał się jego dzielnicą dziedziczną, objął dzielnicę senioralną z Krakowem i Gnieznem oraz Ziemią Lubuską.
W skład dzielnicy senioralnej weszła początkowo ziemia kaliska, która dopiero w 1146 roku znalazła się w obrębie macierzystej Wielkopolski. Mieszko otrzymał zachodnią Wielkopolskę z Poznaniem, a Bolesław Kędzierzawy - Mazowsze z częścią Kujaw. Władysław, dzięki swojej pozycji princepsa, był zarówno wewnątrz kraju i na zewnątrz niekwestionowanym księciem całej Polski. Takie rozwiązanie miało uchronić kraj przed wojną domową, zachować jednolitość władzy politycznej oraz zabezpieczyć młodszym synom udział we władaniu i dochodach państwa. Niestety statut dynastyczny, zwany potocznie "Testamentem Krzywoustego" nie spełnił oczekiwań ustawodawcy. Nie uchronił po jego śmierci kraju przed walkami wewnętrznymi. Już w latach 1142-1146 Mieszko wraz z Bolesławem występował przeciwko najstarszemu bratu, który dążył do przywrócenia i zachowania jedności ziem polskich. W wyniku przegranej bitwy z wojskami książąt juniorów pod Poznaniem w 1146 roku, Władysław został zmuszony do opuszczenia Polski. Jego żona, Agnieszka nie zdołała też obronić stolicy dzielnicy senioralnej Krakowa i podążyła za mężem na wygnanie. W tej sytuacji tron seniora i zarząd nad Śląskiem przejął Bolesław IV Kędzierzawy.
Mieszko pozostał jego sojusznikiem, a po śmierci brata w 1173 roku, jako najstarszy Piastowicz, objął dzielnicę senioralną, jednocząc pod swoją władzą Wielkopolskę i Małopolskę. Z braci żył jeszcze tylko najmłodszy Kazimierz, zwany później Sprawiedliwym, posiadający dotychczas małą dzielnicę w Wiślicy. Mieszko oddał mu, pozostawioną przez bezpotomnego Henryka i nieprawnie przetrzymywaną dotąd przez seniora, dzielnicę sandomierską. Mazowsze i Kujawy dostał małoletni syn Kędzierzawego Leszek.
Mieszko rządził nie tylko we własnej dzielnicy i w posiadłościach senioralnych, ale miał decydujący głos w całej Polsce. Występował jako "dux maximus", a na monetach pojawił się nawet napis "Król Polski". Mieszko odnowił też zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim. Wszystkie jego działania zmierzały do przywrócenia zachwianego autorytetu władzy monarszej. Rządy Mieszka III jako księcia zjednoczonej Polski nie trwały jednak długo. Na skutek spisku możnowładców, w 1177 roku, utracił władzę na rzecz Kazimierza. Do spisku przystąpił też najstarszy syn Mieszka - Odon, który zaskoczył ojca buntem w samej Wielkopolsce. Fakt ten spowodował, że Mieszko musiał szukać schronienia na Śląsku, następnie w Niemczech. Wreszcie z pomocą Pomorzan i swoich stronników w Wielkopolsce zdołał w 1182 roku wrócić do Gniezna i odzyskać Wielkopolskę, przy dyskretnej aprobacie Kazimierza. Przez następne lata toczył wytrwale walkę o przejęcie pozostałych dzielnic, a szczególnie Krakowa z Małopolską. Na tron krakowski powracał jeszcze trzykrotnie, ale tylko na krótko w 1191, 1198-1199 i w 1202 roku, w którym zmarł jako książę - princeps. W czasie tych wszystkich wysiłków i starań o odzyskanie utraconego tronu senioralnego Mieszko III coraz częściej i dłużej przebywał w Kaliszu, który przez to nabierał charakteru miasta stołecznego.