Piotr Szukiel
Nieznany Kodeks
Fundacji Prymasa Jana Łaskiego
Prymas Jan Łaski podobnie jak wielu możnych i znaczących ludzi swej epoki [1] prowadził działalność fundacyjną, fundując parafie czy uposażając już istniejące. Działalność ta powodowana była z jednej strony aktem natury religijnej, Dla pomnożenia chwały Bożej, z drugiej strony podkreślała prestiż osoby fundatora, wdzięczność żyjących oraz gwarantowała mu niezatartą pamięć wśród potomnych.
W czasie gdy książkę rękopiśmienną zaczyna wypierać książka drukowana, iluminowany kodeks staje się czymś niepowtarzalnym i ma charakter ekskluzywny, co bardziej jeszcze podkreśla status społeczny fundatora, rangę miejsca i fundacji.
W Polsce początku XVI wieku spotykamy się zaledwie z kilkoma podobnym fundacjami ksiąg liturgicznych. Wszystkie powstają zasadniczo w Krakowie zaopatrując samą stolicę, rynek rodzimy oraz Wielkie Księstwo Litewskie.
Okoliczności fundacji,
czas i miejsce wykonania Kodeksu
Miejsce przechowywania dziś
Rodzinna parafia prymasa w Łasku od 1509 roku była kościołem prepozyckim, następnie dziekanią, aż wreszcie dzięki staraniom prymasa 2. III. 1525 roku nastąpiło kanoniczne zawiązanie wspólnoty kanoników w Łasku, czyli erygowanie kapituły[2].
Zanim jednak arcybiskup eryguje kolegiatę, kilkakrotnie uposaża i funduje wyposażenie do starego kościoła, aż wreszcie doprowadza do wybudowania nowego, późnogotyckiego kościoła p.w. Michała Archanioła, którego konsekracja towarzyszy erygowaniu kapituły. Kanoników uposaża z dóbr stołu arcybiskupów gnieźnieńskich. Rangę kolegiaty miała podnieść też sprowadzona specjalnie z Rzymu i podarowana mu przez papieża Leona X alabastrowa płaskorzeźba Madonny. Przy fundacji arcybiskup wyposaża także kolegiatę w niezbędne do spra-wowania służby Bożej paramenty. Największa uwagę przyciąga kompleks ksiąg liturgicznych do sprawowania mszy i oficjum brewiarzowego kanoników, zamówio-nych w 1516 roku w Krakowie, ukończonych w 1520 roku, a ostatecznie spłaconych w 1523 roku.
O tych księgach wówczas ufundowanych wspomina sam fundator w swoim raptularzu-testamencie[3]: Ecclesiae in Lassko libros in pergameno scriptos et notatos ecclesiasticos, scilicet graduale, antifonarium, psalterium etc. magno precio comparatos(…)[4].
Profesor Barbara Miodońska w swojej monografii Małopolskie malarstwo książkowe 1320-1540 wiąże bezimiennego autora całej fundacji prymasa ze środowiskiem wa-welskim, z katedralisami: Piotrem Postawą, Abrahamem i Wacławem Żydkiem[5].
Z fundacji zachowało się obecnie sześć kodeksów, omawiany przez mnie kodeks jest siódmym, dotąd nieznanym. O całościowym charakterze fundacji świadczą chociażby jednakowe, oryginalne oprawy i noty dedykacyjne na nich. Kodeks tu prezentowany zachował oryginalną oprawę, wraz wytłoczonym herbem prymasa –Korabem, dająca się fragmentarycznie odczytać dedykacją: (…)Ioannes de Lasco(…),(…) dei gratia archiep[iscopus] gnesnen[sis] (…), A D 1520.
Z całej fundacji brakuje na pewno jeszcze jednego kodeksu - drugiego tomu Graduale de tempore, do którego odsyła tom pierwszy w kilku miejscach. Zachowane kodeksy przechowywane są w Łasku, Łodzi i Kaliszu. Z perspektywy muzykologicznej zostały opracowane przez Jerzego Pikulika monografii: Polskie graduały średniowieczne.[6]
Kodeks w nieznany dotąd sposób znalazł się w posiadaniu kolegiaty Wniebowzięcia NMP w Kaliszu i tam się do dnia dzisiejszego znajduje. Gdy kilka lat temu został odnaleziony, sądzono niesłusznie, że został ufundowany dla kolegiaty w Kaliszu – miejscu śmierci prymasa w 1531 roku.
Charakterystyka kodeksu i jego przeznaczenie
Analiza zawartości kodeksu od razu ukazuje jego wyjątkowy charakter jak na księgę liturgiczna późnego średniowiecza. Kodeks jest tzw. kantatorium[7]. Zawiera incipity śpiewów mszalnych i brewiarzowych przeznaczonych do wykonywania przez samego kantora, który był kanonikiem lub biegłym w sztuce śpiewakiem, czuwającym nad śpiewami, dyrygującym i dbającym o scholę, która wraz z nim na zmianę wykonywała części liturgii mszalnej i brewiarzowej. Kantatorium jest rodzajem księgi liturgicznej dotychczas niespotykanym w Polsce. Tezę tę postawił nieżyjący już autor monografii dotyczącej przedtrydenckich ksiąg liturgicznych i ich recepcji w Polsce, ojciec Józef Wacław Boguniowski[8]. Kantatorium mimo tego, że było jedna z najstarszych ksiąg liturgii rzymskiej, zostało ok. XIII wieku wchłonięte przez antyfonarze i graduały. Dlatego fakt fundacji przez prymasa takiego kodeksu w Polsce, w tamtym czasie i dla rodzinnego, lecz prowincjonalnego Łasku, jest prawdopodobnie wydarzeniem bez precedensu.
Kantatorium jest typem kodeksu pulpitowego o dużym formacie. Jego wymiary to 63 x 40 cm. Zawartość kodeksu spisana jest na 24 regularnych składkach quaterionach, w sumie 191 pagin in folio. Brakuje całej pierwszej składki. Nie znamy miejsca jej przechowywania, ani okoliczności zniknięcia jej z kodeksu. Uszczuplony został przez wycięcie kilku kart także kalendarz liturgiczny znajdujący się na końcu kodeksu. Kodeks został sporządzony na bardzo dobrej jakości pergaminie. Blok kodeksu zachował także swój pierwotny kształt. Zachowała się wcześniej wspomina-na oryginalna oprawa. Nuty i treść liturgiczna spisane zostały regularnie przez cały kodeks na 9 systemach nutowych. Kodeks zachował się ogólnie w stanie bardzo dobrym.
Zawartość Kodeksu
Brakująca składka naszego kantatorium rozpoczynała pierwsza część kodeksu zawierającą czas Adwentu i Bożego Narodzenia (tylko fragment), aż do końca roku liturgicznego – czyli tzw. proprium de tempore. Następną częścią jest proprium de sanctis – czyli dni, w których wspominani są poszczególni świeci posiadający własne oficjum. Te dwie części odnoszą się tylko do oficjum brewiarzowego, kolejną trzecią częścią jest cześć poświęcona tylko i wyłącznie liturgii mszalnej i obejmuje cały rok liturgiczny rozpoczynając od pierwszej niedzieli adwentu – Dominica Ad te levavi.
Kolejna cześć stanowi tzw. Communes – czyli oficja brewiarzowe i mszalne wspólne dla kilku świętych np. opatów. W tym także wspomnienie konsekracji własnego kościoła, wraz z rubryką: In dedicatione ecclesiae in Lasco[9], kolejny raz potwierdzającą, że fundacja przeznaczona została właśnie dla kościoła w Łasku. Po nich następuje cały szereg oficjów poświeconych świętom Matki Bożej w ciągu całego roku – tzw. Oficjum de Beata. Po częściach wspólnych następuje Ordinarium missae – czyli zbiór 14 mszy. Po nim rozpoczyna się prozarium- czyli zbiór sekwencji mszalnych w liczbie 30. Zawartość kodeksu jest zakończona Oficjum za zmarłych, oraz niekompletnym już niestety dziś kalendarzem liturgicznym.
Dodatkowo, w kilku miejscach użytkownicy kodeksu pozostawili swoje poprawki, na pierwotnych błędach skryby oraz uaktualniali treść kodeksu, nie ingerując nadto w jego zawartość. Pojawia się też kilka notatek sporządzonych na 2 wolnych stronach – najstarsza z 1591, najmłodsza z 1668 roku – mówią one
o nadaniach dla kanoników oraz wspominają najczęściej klęski elementarne – pożary i zarazy – które dokonały się w Łasku i okolicach. Trudno jednoznacznie stwierdzić kiedy księgi zostały wycofane z liturgii.
Prezentowane kantatorium jest jedynym dotychczas znanym polskiej historiografii przypadkiem takiego kodeksu, który przetrwał zawieruchy dziejów.
W najbliższym czasie doczeka się dzięki staraniom autora tego wystąpienia, szerszego i dokładniejszego opracowania.
Bibliografia
Źródła
- Kantatorium fundacji Jana Łaskiego w bibliotece kolegiaty p.w. Wniebowzię-cia NMP w Kaliszu, bez sygnatury, 1520 r.
Opracowania
- B. Miodońska, Małopolskie malarstwo książkowe 1320-1540, Warszawa 1993
- J. Pikulik, Polskie graduały średniowieczne, Warszawa 2001.
- P. Trafiłowski, Jan Łaski 1456-1531
- H. Zeissberg, Johannes Łaski Erzbishof von Gnesnen (1510-1531) und sein Testa-ment, Wiedeń 1874.
Encyklopedie i słowniki
- Lexicon des Mittelalters, Monachium 1980
[1] O fundacjach książkowych pierwszej końca XV wieku i pierwszej ćwierci XVI wieku zob. B. Miodońska. Małopolskie malarstwo książkowe 1320-1540, Warszawa 1993, s.168-192.
[2] P. Trafiłowski, Jan Łaski 1456-1531, Warszawa 2007, s.376.
[3] Testament przechowywany jest w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w zbiorach pochodzących z Biblioteki Baworowskich ze Lwowa, sygnatura nr 246. Jego odnalezienia dokonał we Lwowie w 1885 roku H. Zeissberg i opublikował w: Johannes Łaski Erzbishof von Gnesnen (1510-1531) und sein Testament, Wiedeń 1874.
[4] H. Zeissberg, s.241.
[5] B. Miodonska,, s.189.
[6] J. Pikulik, Polskie graduały średniowieczne, Warszawa 2001.
[7] Lexicon des Mittelalters, [Kantatorium],Monachium 1980.
[8] J.W. Boguniowski, Rozwój historyczny ksiąg liturgii rzymskiej do soboru trydenckiego i ich recepcja w Polsce, Kraków 2001, Rozdział: Kantatoria,s.121.
Prezentacja odnowionego
XVI-wiecznego Graduału
Konserwatorzy w grudniu 2010 roku zakończyli renowację odnalezionego kilka lat temu w Bazylice św. Józefa w Kaliszu unikatowego Graduału - śpiewnika liturgicznego z pocz. XVI w. Księga została po raz pierwszy po renowacji pokazana publicznie podczas XXXIII Ogólnopolskiego Festiwalu Muzyki Dawnej "Schola Cantorum", 9 lutego 2011 roku. WIĘCEJ...