Ks. dr Wojciech Hanc
Panorama 30-lecia
Polskiego Studium Józefologicznego
Trzydzieści lat istnienia i działania Polskiego Studium Józefologicznego pozwala na dokonanie pewnych podsumowań, snucie refleksji na przyszłość, a nade wszystko jest to okazja do postawienia pytania: czy zostały spełnione wytyczone przed laty zadania. Wiadomo, że historię tworzą zdarzenia i ludzie. Odnosi się to także do Studium, które ma już swoje specyficzne miejsce nie tylko w dziejach Kalisza, najstarszego z polskich grodów, ale także w religijnej panoramie naszego kraju, a nawet świata.
Kalisz, ze względu na znajdujący się tam cudowny obraz świętej Rodziny, stał się w najnowszych czasach, zwłaszcza od końca II wojny światowej, miejscem szczególnej czci oddawanej św. Józefowi. Stało się to za sprawą księży, którzy wstawiennictwu św. Józefa zawdzięczali wyzwolenie z obozu koncentracyjnego w Dachau. Wierni złożonym tam ślubowaniom, zaczęli pielgrzymować indywidualnie lub zbiorowo do kolegiaty kaliskiej.
Pierwszą taką zbiorową pielgrzymkę odbyto w 1948 roku, zaś od 1955 r. kaliskie sanktuarium gromadzi "dachauowców": księży i świeckich co pięć lat. Z okazji 25-1ecia wyzwolenia z Dachau ufundowano kaplicę "Męczeństwa i Wdzięczności", zaś papież Paweł VI ofiarował z tej okazji kolegiacie pamiątkowy kielich[1].
Biskupi włocławscy jako opiekunowie sanktuarium kaliskiego w latach 1818-1982, byli też gorliwymi propagatorami kultu św. Józefa Kaliskiego. Oni stali się także głównymi mecenasami i animatorami podejmowanych badań nad teologią i kultem Nazaretańskiego Patriarchy. Dlatego nie przypadkiem Kalisz stał się miejscem założonego 24 września 1969 r. Polskiego Studium Józefologicznego.
1. Geneza Studium
Zamysł założenia studium józefologicznego powziął wielki eklezjolog i mariolog zarazem - bp Antoni Pawłowski. Jako znawca problematyki mariologicznej zdawał sobie sprawę z ciągle rosnącego i pogłębiającego się kultu Matki Bożej, a w związku z tym z intensywnego rozwoju wiedzy w tym zakresie. Fakty te wpłynęły także na znaczny wzrost aktualności i intensywności czci św. Józefa w Polsce. Jako biskup włocławski sam często pielgrzymował do kaliskiego sanktuarium, ujmując w głoszonych tam przemówieniach w sposób niezwykle głęboki treści teologiczne stamtąd płynące. Cześć św. Józefa osadzał w ścisłym powiązaniu z tajemnicą Chrystusa i Jego Matki - Maryi[2]. Ponadto bp Pawłowski zdawał sobie sprawę z faktu, iż kolegiata kaliska pełniła w diecezji włocławskiej funkcję najważniejszego sanktuarium. Można powiedzieć nawet więcej, że ta świątynia, popularnie nazywana "kościołem Św. Józefa", była duchową stolicą diecezji. Poprzez częste gromadzenie się w nim duchowieństwa, sióstr zakonnych i wiernych świeckich, pełniło niezwykle ważną rolę w propagowaniu kultu św. Józefa zarówno na terenie ówczesnej diecezji włocławskiej jak i całej Polski[3]. Dodajmy do tego żywe świadectwo w postaci pielgrzymujących tu: duchownych i świeckich więźniów z Dachau, którzy 22 kwietnia 1945 roku oddali się w opiekę św. Józefowi Kaliskiemu, przyrzekając żywić cześć i szerzyć ją pośród innych. Wszystko to skłoniło bpa Pawłowskiego, biorącego osobiście udział w kaliskich pielgrzymkach i zjazdach, do podbudowania tej niezwykłej świętojózefowej czci od strony teologicznej, czyli od strony systematycznych badań i studiów[4].
Ponadto przyczyną okazjonalną powstania Polskiego Studium Józefologicznego były powstałe już wcześniej specjalne ośrodki studiów józefologicznych w różnych częściach świata, jak np. istniejące od 1959 r. Hiszpańskie Stowarzyszenie Józefologiczne, które stało się w 1953 r. Stowarzyszeniem Ibero-Amerykańskim, obejmując swym zasięgiem obok Hiszpanii także Portugalię i Amerykę Południową. Dalej, w roku 1962 powstało w Montrealu (Kanada), przy słynnym Oratorium św. Józefa, Północno-Amerykańskie Stowarzyszenie. W Rzymie natomiast, w tym samym czasie, dzięki Zgromadzeniu św. Józefa reaktywowane zostało świętojózefowe Centralne Studium. Podobnego ośrodka nie miała Polska. Dlatego biskup A. Pawłowski, wieloletni przewodniczący Komisji Maryjnej Episkopatu, chciał wyodrębnić z Polskiej Sekcji Mariologicznej - Sekcję Józefologiczną. W tym też celu, na kilkanaście miesięcy przed swoją śmiercią, zwołał do Włocławka przedstawicieli duchowieństwa diecezjalnego, zakonnego, profesorów seminarium. Wśród Zaproszonych byli również: o. dr Bernard Przybylski (OP) z Warszawy oraz o. dr Albert Urbański (O. Carm), z Krakowa. Biskup Pawłowski w tym ostatnim, jako w byłym więźniu obozu koncentracyjnego w Dachau, widział przewodniczącego przyszłego stowarzyszenia józefologicznego, prowadzonego na wzór wyżej wymienionych ośrodków zagranicznych[5].
W maju 1968 r. podczas spotkania we Włocławku referat programowy wygłosił o. B. Przybylski, po czym w dyskusji postanowiono założyć rodzime stowarzyszenie józefologiczne.
Miała to być instytucja zawierająca w nazwie badawczo-studyjny cel. Na stałą siedzibę tego stowarzyszenia zaproponowano Kalisz, jako największy w Polsce, po Krakowie, ośrodek czci św. Józefa.
Biskup Pawłowski nie zdążył urzeczywistnić swojego zamiaru, gdyż zginął tragicznie 16 września 1968 r. Uczynił to rok później jego następca, bp Jan Zaręba, który podczas jesiennej mariologicznej sesji naukowej, także odbywającej się we włocławskim seminarium duchownym, podtrzymał decyzję swego poprzednika o utworzeniu badawczego ośrodka w Kaliszu pod nazwą Studium Józefologiczne, które formalnie erygował specjalnym dekretem 24 września 1969 roku.
Prezesem nowo powstałego Studium został wspomniany tu już o. Albert Urbański z Krakowa, sekretarzem zaś ks. Wojciech Hanc z Włocławka. Gospodarzem mianowano ówczesnego proboszcza kolegiaty, ks. Mariana Chwilczyńskiego, mającego troszczyć się równocześnie o materialne zaplecze dla nowo powstałego ośrodka.
Ogólny program pracy Studium nakreślono 7 i 8 kwietnia 1970 r., podczas pierwszego odbywającego się w Kaliszu, ogólnopolskiego sympozjum józefologicznego. Szeroko zarysowany program miał swym zakresem obejmować zagadnienia dotyczące osoby św. Józefa i jego czci w odniesieniu do Pisma świętego, patrystyki, wypowiedzi magisterium Kościoła, refleksji teologicznej, w tym liturgii (Wschodniej i zachodniej), znaczenia i roli św. Józefa jako opiekuna Kościoła, szeroko pojętej sztuki sakralnej, a więc: ikonografii, muzyki, poezji, rzeźby itp., historii kultu i jego walorów pastoralnych oraz znaczenia i roli Studium w kontekście pogłębiającej się i rozszerzającej czci Nazaretańskiego Patriarchy[6]. W tym też czasie, na wniosek prezesa Teologicznego Towarzystwa Naukowego w Krakowie, ks. prof. W. Smereki, postanowiono pod patronatem pasterza diecezji włocławskiej, skierować prośbę do wszystkich ordynariuszy i wyższych przełożonych zakonnych, aby w poszczególnych dekanatach swoich diecezji oraz domach zakonnych klasztorów i zgromadzeń zobowiązali duchowieństwo do przeprowadzenia i wypełnienia specjalnej w tym względzie ankiety.
Program pracy Studium Józefologicznego zaaprobował kard. Stefan Wyszyński, Prymas Polski, w piśmie z 10 kwietnia 1970 r.
Zgodnie z celem pracy Studium Józefologicznego w jego skład weszli od początku specjaliści z zakresu nauk biblijnych, teologii systematycznej i praktycznej, historii i sztuki kościelnej, znawcy społecznej doktryny Kościoła i innych nauk pomocniczych teologii.
Przewidziano także powołanie specjalistów z zakresu tak wschodniej, jak i zachodniej liturgii, ze szczególnym uwzględnieniem źródeł rodzimych. Zgodnie z wytyczonym programem Studium powinno akcentować także walory pastoralne kultu św. Józefa dla życia Kościoła w naszym kraju[7]. Czynni członkowie Studium odbywają regularnie każdego roku dwudniowe spotkania w formie organizowanych sympozjów, a dokładne z nich relacje zamieszcza systematycznie od samego początku "Ateneum Kapłańskie". Należy także dodać, iż w spotkaniach józefologicznych brali udział nie tylko przedstawiciele hierarchii i specjaliści różnych dyscyplin teologicznych, nie tylko księża diecezjalni i zakonni reprezentujący różne diecezje i zgromadzenia zakonne z całej Polski, lecz także wierni świeccy i alumni seminariów duchownych tak z terenu dawnej diecezji włocławskiej jak i spoza jej granic, włącznie z klerykami ze Zgromadzenia św. Józefa z Warszawy. Liczba osób biorących udział w dorocznych sympozjach wahała się w granicach od 50 do 80 osób.
Studium - jak dotąd - nie posiada opracowanego statutu czy regulaminu. Być może nie uczyniono tego u samego zarania Studium, gdyż w ówczesnych komunistycznych czasach (tak było przecież do 1989 r.) każdy formalny akt powołujący do istnienia jakąś instytucję, powinien mieć równocześnie obok akceptacji kościelnej także zatwierdzenie władzy państwowej.
2. Prezesi Studium
Już podczas pierwszego spotkania organizacyjnego w maju 1968 r. ustalono, iż przyszłe struktury organizacyjne nowo powstającego stowarzyszenia józefologicznego, bez względu na ustaloną nazwę, muszą mieć swojego przewodniczącego lub prezesa, zastępcę i sekretarza.
Jak już wspomniano, na pierwszego prezesa założonego stowarzyszenia desygnowano o. dr. Alberta U r b a ń s k i e g o, karmelitę z Krakowa. Z wykształcenia był dogmatykiem.
Późno uzyskał doktorat, bo dopiero w 1965 r. na Wydziale Teologicznym KUL za rozprawę nt. Nauka papieża Piusa XII o kulcie Najświętszej Maryi Panny. Powołanie ojca Urbańskiego na stanowisko prezesa Studium okazało się bardzo trafne, gdyż z jednej strony był człowiekiem rozmiłowanym w świętym Patriarsze, z drugiej strony dobrym znawcą problematyki mariologicznej i wykładowcą w seminarium duchownym tej dyscypliny teologicznej. Ponadto miał takie osobiste walory, jak: odpowiedzialność, umiejętność zdobywania ludzi dla sprawy, osobiste zaangażowanie, takt i życzliwość[8]. Był jedynym reprezentantem Polski podczas pierwszego Międzynarodowego Sympozjum (Kongresu) Józefologicznego, odbywającego się w Rzymie (1970 r.). Przewodniczył sześciu ogólnopolskim sympozjom józefologicznym w Kaliszu, będąc zarazem ich organizatorem.
Dnia 27 kwietnia 1976 r. zrezygnował z funkcji prezesa z powodu choroby. Zachował do końca tytuł honorowego prezesa. Zmarł 1 marca 1 985 r. T o jemu m.in. zawdzięczamy niezwykle cenny wstęp naukowy do książki ks. Lucjana Strady Patron doskonały, informujący o istocie, podstawach teologicznych, przymiotach i formach kultu św. Józefa[9]. W kwietniu 1976 roku podczas siódmego ogólnopolskiego sympozjum józefologicznego na przewodniczącego wybrano ks. dr. Stanisława Rumińskiego z Poznania[10], a na wiceprezesa ks. dr. Franciszka Brachę (CM) z Krakowa. Sekretarzem pozostał nadal ks. W. Hanc z Włocławka[11]. Ks. S. Rumiński (ur. 1929 r.) studia filozoficzno-teologiczne odbył w Seminarium Duchownym w Gnieźnie i Poznaniu. W latach 1959-1964 studiował na Wydziale Teologicznym KUL dogmatykę oraz w latach l064-1965 w Instytucie Fonetyki Katowicach. W 1970 r. uzyskał doktorat na podstawie pracy pt. Mariologia ks. Franciszka Klemensa Balickiego. Od 1965 r. był wykładowcą teologii dogmatycznej i fonetyki w Wyższym Seminarium Duchownym w Poznaniu. W latach 1967-1984 pełnił funkcję przewodniczącego Sekcji Dogmatycznej teologów polskich, zaś w l. 1977- 1981 był wiceprezesem Komisji Teologicznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Zmarł 10 III 1984 r.
Jego zasługi dla polskiej józefologii są znaczące. Przez siedem lat pełnił funkcję prezesa Studium. Reprezentował w 1976 r. Polskie Studium Józegologiczne na II Międzynarodowym Kongresie o św. Józefie w Toledo (Hiszpania). Jest autorem ok. 20 artykułów z zakresu józefologii (w sumie dorobek autora liczy prawie 200 artykułów). Do najważniejszych jego publikacji józefologicznych należy zaliczyć: Stan badań nad teologią i kultem Św. Józefa w Polsce (1978) oraz Studia nad kultem Św. Józefa w Polsce (1976). Ks. Rumiński jako prezes Studium zabiegał, by józefologia była traktowana jako odrębna dyscyplina teologiczna, mająca swego przedstawiciela na spotkaniach przewodniczących poszczególnych sekcji przy Komisji Episkopatu ds. Nauki Katolickiej.
Podczas kwietniowego spotkania józefologicznego 1984 r., po śmierci ks. S. Rumińskiego, mając na uwadze organizację IV Międzynarodowego Kongresu Józefologicznego w Kaliszu, powierzono to zadanie rodzimemu teologowi, ks. dr. Wojciechowi H a n c o w i, będącemu w zarządzie Studium od początku jego istnienia. Ze względu na zbliżający się światowy kongres józefologiczny powołano aż czterech wiceprzewodniczących: ks. prof. L. Baltera - na okręg A. Bobera - na okręg krakowski; ks. dr. Tadeusza Fitycha - na okręg śląski; oraz ks. dr. T. Sinkę - na okręg nadmorski. Sekretarzem został ks. Krzysztof Konecki, wykładowca liturgiki z Seminarium Duchownego we Włocławku. Po nieoczekiwanej śmierci ks. prof. Bobera, jego miejsce zajął o. H. Gil (OCD) z Krakowa. Temu więc zarządowi przypadło w udziale przygotowanie IV Międzynarodowego Kongresu Józefologicznego w Kaliszu.
Ks. W. Hanc reprezentował Studium podczas trzech międzynarodowych kongresów (Kalisz, Meksyk, Malta), głosząc referaty. Wśród ok. 240 drukowanych pozycji posiada ponad 30 z zakresu józefologii i czci św. Józefa, drukowanych na łamach "Ateneum Kapłańskiego", "Studiów Józefologicznych", montrealskich "Cahiers de Joséphologie", oraz "Ładu Bożego".
Będąc od 25 lat członkiem kolegium redakcyjnego, a od dwóch lat redaktorem naczelnym "Ateneum Kapłańskiego", zapewnił fachową dokumentację zarówno poszczególnym sympozjom krajowym, jak i międzynarodowym kongresom józefologicznym. Ponadto dzięki jego wysiłkowi poświęcono w całości tematyce józefologicznej cztery zeszyty "Ateneum"[12]. Do najważniejszych pozycji józefologicznych trzeciego z kolei już prezesa Studium należą m.in.: Józefologia współczesna na tle odbytych kongresów,[13] Polskie Studium Józefologiczne,[14] Kult Św. Józefa w kaliskim sanktuarium w wieku XVII-tym,[15] Koronacja obrazu św. Józefa Kaliskiego w dwunastą jej rocznicę[16], Wkład biskupa Antoniego Pawłowskiego w rozwój józefologii polskiej[17], czy też hasło Józefologia w Encyklopedii katolickiej KUL (tom 8).
Ks. Hanc zrezygnował z zajmowanego stanowiska w 199l r., przekazującje swemu młodszemu koledze i uczniowi zarazem, ks. dr. Krzysztofowi Koneckiemu, wykładowcy liturgiki. Sekretarzem został ks. Jan Przybyłowski z Włocławka, zaś wiceprzewodniczącym pozostał nadal ks. dr. M. Chorzępa z Krakowa. Ks. Konecki funkcję prezesa Studium pełnił do roku 1996. Reprezentował Polskę na czterech międzynarodowych sympozjach józefologicznych (Kalisz, Meksyk, Rzym, Malta). Jest autorem wielu artykułów józefologicznych i sprawozdań, które drukował na łamach "Ateneum Kapłańskiego" i "Cahiers de Joséphologie". Do najważniejszych należą: Kult Św. Józefa w kolegiacie kaliskiej w XVIII wieku; Kult św. Józefa w diecezji włocławskiej w wieku XIX; Św. Józef w posoborowych tekstach Mszału i Liturgii Godzin.
W tym czasie, 20 września czy listopada 1993 r., zmarł długoletni wiceprezes Studium - ks. M. Chorzępa z Krakowa, którego w tym miejscu, ze względu na duże zasługi dla szerzenia świętojózefowej czci, pominąć nie można. Brał udział prawie we wszystkich krajowych sympozjach józefologicznych. Reprezentował Studium w trzech kongresach międzynarodowych (Kalisz, Meksyk, Rzym). Szczególnie interesował się rozwojem kultu św. Józefa w Krakowie oraz w Zgromadzeniu Księży Misjonarzy, do którego należał[18]. To on zredagował "Studia Józefologiczne". Był do końca czynny w ramach Polskiego Studium Józefologicznego[19]. W jego osobie józefologia polska straciła dobrego znawcę historii kultu św. Józefa w Polsce, zwłaszcza miasta Krakowa.
W 1996 r. ks. Konecki przekazał kierowanie Studium ks. dr. Władysławowi Czamarze, zaś funkcja sekretarza przypadła w udziale ks. Jackowi Plocie, kapłanom diecezji kaliskiej.
Wiceprzewodniczącymi zostali: s. mgr Regina Kolinko ze Zgromadzenia Sióstr Felicjanek oraz ks. dr. T. Sinka (CM) z Krakowa. Ks. W. Czamara był uczestnikiem IV Międzynarodowego Kongresu Józefologicznego, pracując w jego sekretariacie, ponadto uczestniczył w wielu sympozjach krajowych. Reprezentował Studium podczas VII Międzynarodowego Sympozjum Józefologicznego w 1997 r. na Malcie, przedstawiając referat Główne idee adhortacji apostolskiej Jana Pawła II "Redemptoris custos"[20].
Podczas XXIX krajowego sympozjum ekumenicznego, 28 kwietnia 1998 r., funkcje wiceprezesów przypadły w udziale dwom kapłanom diecezji kaliskiej: ks. dr. Andrzejowi Latoniowi i ks. lic. Pawłowi Kostrzewie.
27 kwietnia 2001 r. prezesem Polskiego Studium Józefologicznego wybrano ks. dr. Andrzeja Latonia, wiceprezesami: ks. lic. Pawła Kostrzewę i S. mgr Reginę Kolinko. Oni też, wraz z ks. biskupem Julianem Wojtkowskim i ks. prof. Władysławem Nowakiem reprezentowali polski ośrodek na VIII. Międzynarodowym Sympozjum o św. Józefie w San Salvador (El Salvador), który odbył się w dniach 16-23 września 2001 roku. Siostra Regina Kolinko wygłosiła tam referat pod tytułem "Święty Józef jako wzór życia wewnętrznego dla osób konsekrowanych, w oparciu o Adhortację Apostolską Jana Pawła II Redemptoris Custos". Ksiądz Profesor Władysław Nowak przedstawił "Obecność Świętego Józefa w Kościele Luterańskim i Katolickim w świetle Adhortacji Apostolskiej Redemptoris Custos". Ks. bp profesor Julian Wojtkowski natomiast, wygłosił po łacinie wykład o "Średniowiecznych źródłach Adhortacji Apostolskiej Redemptoris Custos".
3. Udział w kongresach (sympozjach) międzynarodowych
Jednym z nieformalnych, ale istotnych zadań Polskiego Studium Józefologicznego jest propagowanie dorobku polskiej myśli józefologicznej na forum międzynarodowym. W minionym trzydziestoleciu Studium przywiązywało szczególną uwagę do wypełniania tego zadania. Dlatego józefologowie polscy brali udział we wszystkich dotychczasowych sympozjach międzynarodowych, zwanych często kongresami, które zaczęto organizować po Soborze Watykańskim II.
Pierwsze międzynarodowe sympozjum (kongres) zorganizowano w Rzymie w dniach 29 XI - 6 XII 1970 r., w setną rocznicę ogłoszenia św. Józefa opiekunem Kościoła. Zajęło się ono kultem i teologią św. Józefa w pierwszych piętnastu wiekach chrześcijaństwa (wygłoszono w sumie 41 referatów). Na kongresie tym obok przedstawicieli ośrodków teologicznych z Belgii, Francji, Hiszpanii, Kanady, Meksyku i Włoch, był - jak już wyżej wspomniano reprezentant Polskiego Studium Józefologicznego w osobie jego przewodniczącego, o. Alberta Urbańskiego.
Szersze grono przedstawicieli Studium wzięło udział w drugim z kolei Sympozjum, odbywającym się w dniach od 19 do 26 września 1976 r. w Toledo (Hiszpania), mieście przechowującym ślady kultu św. Józefa, jaki propagowali tam: św. Teresa Wielka i św. Jan od Krzyża. Wśród uczestników przeważali Włosi (15), Hiszpanie (12) i Kanadyjczycy (8). Następne miejsce zajęli Polacy.
Ich wystąpienia poprzedziło wprowadzenie dotyczące genezy i działalności Polskiego Studium Józefologicznego (ks. S. Rumiński). Ponadto referaty wygłosili: o. A. Bober z KUL-u na temat nauki o św. Józefie według ks. Piotra Skargi, który w swoich Kazaniach na niedziele i święta roku kościelnego i w Żywotach Świętych uwydatniał godność, cnoty i przywileje św. Józefa. Bp Julian Wojtkowski z Olsztyna zarysował wpływ Kościoła zachodniego na kult św. Józefa w Polsce, ujawniający się w Rozmyślaniu Przemyskim, oraz odwrotne oddziaływanie kultu św. Józefa w Polsce na kult świętojózefowy w Kościele zachodnim poprzez drukowane w Polsce w XV i XVII wieku kazania: Marcina Polaka, Peregryna z Opola, Mikołaja Pszczółki z Błonia i Jakuba z Paradyża. Na temat liturgicznego kultu św. Józefa w Polsce, począwszy od wieków średnich aż po XVII stulecie, mówił ks. prof. Wacław Schenk z KUL-u, kreśląc dzieje święta w dniu 19 marca pod nazwą Joseph nutritor Domini w diecezji krakowskiej i innych diecezjach polskich. Prof. Janina Bieniarzówna z Krakowa przedstawiła rozwój kultu św.
Józefa w Polsce od XV do XVIII wieku na podstawie przeprowadzonych badań statystycznych w oparciu o album studentów Uniwersytetu Krakowskiego i księgi chrztów głównych kościołów parafialnych Krakowa i Poznania. Warto wreszcie na koniec nadmienić, że obok wyżej wymienionych, w skład ośmioosobowej delegacji polskiej nadto wchodzili: ks. dr hab. L. Balter z ATK oraz ks. prof. Smereka i ks. N. Mrożek z Krakowa[21].
Trzeci Międzynarodowy Kongres Józefologiczny odbywał się 14-21 IX 1980 r. w Montrealu (Kanada), zajmując się kultem św. Józefa w wieku XVII. Polskę reprezentowali tam: bp J. Wojtkowski, ks. T. Fitych, ks. prof. dr hab. W. Schenk oraz o. H. Gil.
Bp Wojtkowski przedstawił kult św. Józefa na Warmii; w oparciu o źródła pamiętnikarskie, kult liturgiczny oraz pobożność prywatną wykazał, iż nie był to kult zarażony antyariańskim lękiem, lecz w swej istocie bardzo zdrowy, wskazujący zawsze na Chrystusa i Jego Matkę. Ks. T. Fitych omówił naukę Bernarda Rosy (1624-1696) o św. Józefie w świetle koncepcji mistycznych zaślubin duszy z „Trójcą stworzoną”. Bernard Rosa, długoletni opat klasztoru cystersów w Krzeszowie, zainicjował kult św. Józefa na Śląsku i włączył go w nurt kontrreformacji. W swojej wyjątkowo aktywnej twórczości pisarskiej podał oryginalną koncepcję czci świętojózefowej. Chodzi tu o obrączkę miłości do św. Józefa. Tenże autor był także twórcą ciekawej wersji "różańca" do św. Józefa. z kolei ks. prof. W. Schenk zarysował pobożność świętojózefową w polskich modlitewnikach karmelitańskich XVII wieku. W oparciu o liturgiczne formularze: zaślubin św. Józefa z Maryją (23 styczeń), święto opieki (obchodzone w drugą niedzielę po Wielkanocy) oraz tzw. święta kwartalne W. Schenk doszedł do wniosku, iż wiek XVII był szczególnym wiekiem świętojózefowych nabożeństw. W kolejności o. H. Gil zaprezentował referat nt. roli karmelitów bosych w szerzeniu kultu św. Józefa w Polsce w wieku XVII[22]. Czwarty Międzynarodowy Kongres Józefologiczny odbył się w dniach od 22-29 IX 1985 r. w Kaliszu. Tematem wiodącym był nadal kult św. Józefa w wieku XVII. Naczelny temat usiłowano uwydatnić w 44 referatach przedstawicieli takich krajów, jak: Austria, Anglia, Belgia, Brazylia, Francja, Hiszpania, Kanada, Meksyk, Niemcy Zachodnie, Stany Zjednoczone, Włochy, Salwador i Polska. Kraje te reprezentowały wszystkie międzynarodowe ośrodki józefologiczne świata.
Tym razem l2 prelegentów należących do Polskiego Studium Józefologicznego ubogaciło swoim wkładem józefologię światową. I tak ks. W. Hanc przedstawił dwa referaty, a mianowicie podczas inauguracji zarysował współczesną józefologię na tle odbytych dotąd kongresów oraz podczas jednej z sesji naukowych, trwających sześć dni, wygłosił referat na temat Kult św. Józefa w kaliskim sanktuarium w wieku XVII-tym. Dokonał też podsumowania Kongresu podczas rekoronacji 29 września, kiedy to Prymas Polski kard. Józef Glemp ozdobił skronie świętej Rodziny nowymi koronami[23]. Z kolei bp J. Wojtkowski ukazał Kult św. Józefa w drukach polsko-niemieckich w XVII wieku; ks. W. Nowak - Kult św. Józefa u Ewangelików na Mazurach w XVII weku; o. J. Wanat - Łaskami słynący obraz Patrona Krakowa w wieku XVII; o. Józef Madanowski omówił temat Święty Józef w pieśniach słowiańskich XVII w., a ks. T. Fitych - Mariotypiczną i chrystocentryczną orientację józefologii Jerzego Iwanka, śląskiego jezuity XVII wieku; ks. B. Natoński (SJ) ukazał Kult św. Józefa u Ojców Jezuitów w XVII w. zaś ks. J. Rąb - Kult św. Józefa w południowo-wschodniej Polsce w XVII w.; ks. F. Bracha uwydatnił Wkład ks. Adama Opatowczyka w studia polskie o św. Józefie w XVII w.; zaś ojcowie: S. Ryłko Kult św. Józefa w kościele i klasztorze sióstr bernardynek w Krakowie i K. Grudziński Kult św. Józefa w kościołach bernardynów j bernardynek w XVII wieku. Specjalny referat wygłosił ówczesny przewodniczący Rady Naukowej Episkopatu Polski, prof. bp A. Nossol, mówiąc nt. Roli i znaczenia kongresów w Kościele[24].
Piąty Kongres odbył się w dniach l7-24 IX 1989 r. w stolicy Meksyku, obejmując tematycznie wiek XVIII. Kongres zgromadził 50 profesorów z 15 krajów. Organizatorem było Stowarzyszenie Misyjne Księży Józefitów (Congregación de Misioneros Josefinos - MJ), prowadzące Centrum Dokumentacji i Studiów Józefińskich w Meksyku. Wygłoszono 38 referatów z zakresu biblijnych podstaw czci św. Józefa, teologii duchowości, liturgii, historii kultu i sztuki sakralnej, kaznodziejstwa oraz ikonografii. Sympozjum wykazało, że kult św. Józefa w XVIII w. najżywiej się rozwijał w Hiszpanii i krajach języka hiszpańskiego (Ameryka Łacińska).
W toku Kongresu uwydatniono specjalną rolę św. Józefa w historii zbawienia jako ojca Jezusa i oblubieńca Maryi; różnorakie formy kultu św. Józefa w XVIII oraz stwierdzono, iż analizowany wiek był czasem dojrzałej józefologii, co nie pozostało bez wpływu na pobożność. Na uwagę zasługują także referaty o tematyce ekumeniczno-interkonfesyjnej, jak np. kult św. Józefa, Ojca Chrystusa w ujęciu luteran XVIII w. (R. Gauthier z Kanady) oraz kult św. Józefa w Kościele Ewangelicko-Augsburskim na Mazurach w XVIII w. (ks. W. Nowak z Polski).
Jedna z liczniejszych tym razem, polska delegacja była reprezentowana przez: bpa J. Wojtkowskiego i ks. W. Nowaka z Olsztyna oraz W. Hanca i K. Koneckiego z Włocławka, L. Andrzejczaka z Kalisza, M. Chorzępę z Krakowa i s. Dolores Siutę z Tarnowa. Nie tylko co do ilości przedstawicieli, ale także od strony treści zaprezentowano bogaty tematycznie dorobek polskiej józefologii. I tak, bp J. Wojtkowski mówił o kulcie św. Józefa w Księgach Brungsberskich XVIII w.; ks. W. Hanc przedstawił ks. Stanisława Kłossowskiego jako jednego z głównych józefologów polskich (kaliskich) XVIII w.; ks. L. Andrzejczak zarysował józefologię ks. Józefa Płochowskiego, polskiego jezuity XVIII w., ks. W. Nowak opracował Kult św. Józefa u ewangelików mazurskich w XVIII w. Ks. M. Chorzępa przedstawił Kult św. Józefa w Krakowie w XVIII w. oraz s. Dolores Siuta ukazała Kult św. Józefa w południowo-wschodniej Polsce w XVIII w[25].
Szósty z kolei Kongres zorganizowano w Rzymie w dniach l2-19 IX 1993 r., celem zgłębienia aspektów teologiczno-historycznych św. Józefa w XIX w. Uczestnicy Kongresu reprezentowali 13 krajów. Kanadę, Meksyk, USA, Brazylię, Boliwię, Salvador, Wenezuelę, Gwatemalę, Francję, Hiszpanię, Maltę, Włochy, Irlandię, Niemcy i Polskę (z ośrodków: Krakowa, Kalisza, Olsztyna, Szczecina, Włocławka i Wrocławia). Wygłoszono w sumie ok. 50 referatów. Analizowano kult św. Józefa w liturgii, sztuce, literaturze, w duchowości świętych, w sanktuariach i bractwach XIX w. Św. Józef stał się wzorem osobowym dla takich np. świętych jak: Leonardo Murialdo czy Ludwik Guanella, a przede wszystkim wzorem milczenia, życia ukrytego, pokory, oraz punktu odniesienia dla wszystkich aspektów życia wewnętrznego. Kult św. Józefa rozszerzał się w XIX w. w każdej części Europy. w Niemczech, krajach języka francuskiego, w Polsce, a ponadto był bogatym źródłem duchowości dla czasów współczesnych.
Niemały wkład treściowy polskiej delegacji wyraził się m.in. w referatach bpa J. Wojtkowskiego mówiącego o kulcie św. Józefa na Mazurach, ks. K. Koneckiego z Włocławka, który zarysował kult św. Józefa w diecezji włocławskiej w XIX w.; ks. W. Nowaka referującego świętojózefową cześć w postyllografii ewangelickiej na Mazurach w wieku XIX; ks. T. Fitycha omawiającego polskie, włoskie, francuskie i hiszpańskie edycje książkowe w wieku XIX oraz w dwu prelekcjach sióstr: Dolores Siuty omawiającej pasterską działalność ks. Zygmunta Gorazdowskiego (1845-1920), założyciela sióstr św. Józefa w Galicji, i Reginy Kolinko prezentującej kult św. Józefa w świetle pism Zofii Truszkowskiej, założycielki felicjanek[26].
Siódmy Międzynarodowy Kongres Józefologiczny na Malcie odbyty w dniach 21-28 IX 1997 r., którego tematem przewodnim był Kult św. Józefa XIX i XX wieku.
Organizacja Kongresu została powierzona Konfraterni św. Józefa, mającej swoją siedzibę w Rabat, przy którym istnieje Centrum Studiów Józefologicznych. W podwójny wymiar Kongresu na Malcie: teologiczno-naukowy i pastoralny włączyło się liczne grono teologów pochodzących z 13 krajów (Brazylii, Chile, Francji, Hiszpanii, Kanady, Malty, Meksyku, Niemiec, Polski, Salwadoru, USĄ Wenezueli i Włoch). Uczestnicy tych krajów reprezentowali w sumie 12 centrów badawczych związanych ze czcią św. Józefa. Wygłoszono ok. 70 referatów, pośród których widniały takie nazwiska jak: R. Gauthier (osobiście ze względu na zły stan zdrowia nie przybył na Maltę), C. Carillo Ojeda, E. Cova, E. Llamas i inni.
W nurt ten włączyli się licznie i czynnie polscy józefolodzy. Dziewięć referatów obrazujących świętojózefową cześć w XIX i XX wieku w Polsce pozwoliło zwrócić uwagę na takie postacie i osobowości jak: błogosławiony Honorat Koźmiński (referat s. Reginy Kolinko ) i biskup A. Pawłowski (jego wkład przybliżył ks. W. Hanc). Kult św. Józefa w XX w. na Warmii przedstawił bp J. Wojtkowski, zaś polskie kaznodziejstwo po Soborze Watykańskim II zobrazował ks. W. Nowak. Gówne idee adhortacji apostolskiej o św. Józefie przedstawił ks. W. Czamara, zaś o św. Józefie w tekstach mszalnych papieża Pawła VI i Liturgii Godzin mówił ks. K. Konecki, s. D. Siuta wskazała na pozytywne wartości ludzkich kryzysów odczytywane w świetle życia św. Józefa. Na koniec ks. T. Pietrzak ukazał św. Józefa jako przykład męża i ojca dla współczesnej rodziny.
I wreszcie ósmy Międzynarodowy Kongres Józefologiczny odbył się w dniach 16-23 IX 2001 r. w San Salvador. Sprawozdanie z tego kongresu, zredagowane przez ks. bpa prof. Juliana Wojtkowskiego, zamieszczone jest w niniejszej pozycji.
4. Sympozja krajowe
Odbywają się one od 30 lat w Kaliszu. Wygłoszono tu w sumie ok. 170 referatów, które zgrupować można w 12 działach tematycznych:
- Św. Józef w biblijno-patrystycznych przekazach
- Św. Józef w wypowiedziach Nauczycielskiego Urzędu Kościoła
- Teologiczne podstawy i istota kultu św. Józefa
- Liturgiczne aspekty kultu św. Józefa
- Pastoralno-ekumeniczno-praktyczny wymiar kultu św. Józefa
- Duchowość świętojózefowa
- Historia Kultu św. Józefa w Polsce i na świecie (dział najliczniejszy)
- Św. Józef w ikonografii i sztuce sakralnej
- Św. Józef w pieśniach kościelnych
- Kongresy i sympozja józefologiczne
- Józefologiczne ośrodki i świętojózefowe uroczystości
- Recenzje i informacje
Autorzy głoszący referaty z wyżej wymienionych zagadnień reprezentowali różne środowiska naukowe i duszpasterskie, a m.in.: białostockie (W. Pietkun), braniewskie (J. Madanowski), Górka Klasztoma (K. Boryna), krakowskie (F. Bielecki, J. Bieniarzówna, A. Bober, F. Bracha, M. Chorzępa, H. Gil, P. Gołębiowski, W. Kowalak, T. Masłowski, J. Paściak, S. Ryłko, F. Schreder, T. Sinka, W. Smereka, J. Stramek, W. Szymona, J. Wanat, J. Woźniak, A. Urbański), lubelskie (W. Schenk, W. Smoleń, A. Bober), niepokalanowskie (J. Wierdak), olsztyńskie (W. Nowak, J. Wojtkowski, J. Piskorska), paradyskie (T. Sinka), poznańskie (P. Bydałek, J. Peter, J. Pytel, S. Rumiński, M. Wolniewicz), przemyskie (T. Szczurek), sandomierskie (K. Przybyś), szczecińskie (S. Kolinko ), tarnowskie (D. Siuta, D. Szymańska, T. Krężołek), warszawskie (L. Balter, B. Mierzwiński, W. Miziołek, B. PrzybyIski, E. Weron), włocławskie (L. Andrzejczak, J. Bagrowicz, J. Fret, W. Hanc, F. Jóźwiak, K. Konecki, G. Tysarczyk), wrocławskie (T. Fitych).
Z gości zagranicznych należy wymienić: z Rzymu - Tarcisio Stramare, z Kandy - Rolanda Gauthiera, Hiszpanii - S.P.R. San Domingueza i Juana Bosco de Jesus, z Niemiec - Germana Rovirę. Pośród wymienionych prelegentów są biskupi: W. Miziołek i J. Wojtkowski oraz prawosławny biskup Szymon Romaniuk z Łodzi, profesorowie uniwersyteccy akademiccy. L. Balter, J. Bagrowicz, J. Baniak, J. Bieniarzówna, A. Bober, B. Mierzwiński, S. Olejnik, J. Peter, J. Pytel, I. Werbiński, E. Weron, M. Wolniewicz, R. Rak, W. Smereka, W. Smoleń i W. Schenk; profesorowie i wykładowcy papieskich fakultetów teologicznych i seminariów duchownych (J. Bagrowicz, F. Bracha, K. Boryna, W. Czamara, M. Chorzępa, T. Fitych, H. Gil, P. Gołębiowski, W. Hanc, F. Jóżwiak, T. Kaczmarek, K. Konecki, W. Miziołek, W. Nowak, J. Paściak, Z. Pawłowski, W. Pietkun, B. Przybylski, J. Przybyłowski, S. Ruminski, F.Schreder, T. Sinka, T. Szczurek, E. Szymanek, J. Szymanski, W. Szymona, A. Urbański, J. B. Wanat, J. Woźniak), duszpasterze (L. Andrzejczak, M. Błaszczyk, W. Czamara, J. Kowalski, P. Kostrzewa, S. Pietruszewski, T. Pietrzak, K. Przybyś, J. Rąb, E. Wojtusiak) i wierni świeccy (J. Bieniarzówna, R. M. Fidor, J. Piskorska). Są przedstawiciele duchowieństwa diecezjalnego oraz różnych żeńskich i męskich zgromadzeń zakonnych. Tak np. felicjanek (S. Kolinko), józefitek (D. Siuta, D. Szymańska, T. Krężołek), Sióstr Wspólnej Pracy od Niepokalanej Maryi (G. Tysarczyk). Pośród męskich wymienić należy jezuitów (A. Bober, S. Natoński), kanoników regularnych (S. Ryłko), karmelitów (F. Bielecki, H. GiI, J. Wanat, A. Urbański), Księży Misjonarzy (F. Bracha, M. Chorzępa, T. Sinka, J. Woźniak), redemptorystów (J. Madanowski) oraz Misjonarzy Świętej Rodziny (K. Boryna), werbistów (A. Arlik).
Pośród 170 prelegentów znajdują się specjaliści z zakresu biblistyki (P. Gołębiowski, F. Jóźwiak, J. Paściak, Z. Pawłowski, J. Peter, J. PyteI, F. Schreder, W. Smereka, T. Stramare, T. Szczurek, E. Szymanek, M. Wolniewicz), patrystyki (A. Bober, J. Woźniak, T. Kaczmarek), teologii ogólnej i systematycznej (L. Balter, R. Gauthier W. Hanc, S. Olejnik, W. Pietkun, B. Przybylski, S. Rumiński. D. Siuta, A. Urbański, J. Wojtkowski), z liturgiki (K. Konecki, W. Nowak, W. Schenk, T. Sinka), z teologii ekumenicznej i praktycznej (J. Bagrowicz, F. Bracha, B. Mierzwiński, W. Miziołek, S. Romaniuk, E. Wojtusiak), z teologii duchowości (K. Boryna, San Dominguez. I. Werbiński), historii (J. Bieniarzówna, F. Bracha, M. Chorzępa, T. Fitych, H. Gil, J. Rąb, S. Ryłko, J. Wierdak), z zakresu sztuki sakralnej (W. Smoleń, J. Wanat, J. Piskorska), pieśni kościelnych (J. Madanowski, T. Sinka).
5. Publikacje józefologiczne
Dorobek polskiej józefologii można dostrzec w wielu naukowych i popularnych publikacjach. W odniesieniu do czasopism systematycznie na swych łamach osiągnięcia w postaci odbytych sympozjów i kongresów prezentuje "Ateneum Kapłańskie", poświęcając ponadto w całości zeszyty 414 w 1978 r. pod tytułem: Studia Józefologiczne, podwójny zeszyt 465-466 w 1986 r. omawiając IV Międzynarodowy Kongres Józefologiczny w Kaliszu, oraz zeszyt 539 z 1999 r. poświęcony Kongresowi na Malcie (1997). 0 dorobku tym świadczy także 35 tom "Cahier de Joséphologie", obejmujący 828 stron druku, a zawierający całość dokumentacji Międzynarodowego Kongresu w Kaliszu, jak również kolejne międzynarodowe sympozja: piąte (t. 39 z 1991 r.) i szóste (t. 43 z 1995 r.).
Na szczególną uwagę w okresie 30-lecia zasługuje jednak kilka pozycji książkowych:
- Książka L. Strady, Patron doskonały, Kraków 1976.
- Praca zbiorowa, dwutomowe dzieło Józef z Nazaretu, wydane nakładem Ojców Karmelitów Bosych w Krakowie w 1979.
- Św. Józef człowiek Jezusowi najbliższy, autorstwa L. Filasa (SJ), wyd. nakładem Apostolstwa Modlitwy w Krakowie 1979 r., gdzie w części drugiej polską józefologię prezentują: ks. F. Bracha, ks. B. Natoński, ks. A. Bober i ks. J. Ożóg.
- O. J. Wanat opublikował w Krakowie w 1981 roku "Kult św. Józefa Oblubieńca NMP u Karmelitów Bosych w Krakowie", Kraków 1981.
- O. Teofil Stanisław Kapusta (OCD) jest autorem pozycji wydanej w Krakowie w 1986 r. " Św. Józef mistrzem naszej modlitwy".
- W 1989 r. ukazał się pierwszy i jak dotąd ostatni zeszyt Studiów Józefologicznych pod red. ks. prof. M. Chorzępy, Kraków 1989. Miały one prezentować systematycznie dorobek polskiej józeologii.
- W 1990 r. w Kaliszu ks. S. Piotrowski wydał drukiem pozycję pt. "św. Józefna dziś i jutro"[27].
- T. Fitych opublikował w 1990 r. w Lublinie pracę nt. Trójcy stworzonej. Nauka o św. Józefie na Śląsku".
Nie można na tym miejscu nie wspomnieć o ponad 50 pracach naukowych pisanych na KUL, ATK czy Wydziałach Papieskich. Są to prace magisterskie, licencjackie i doktorskie.
Spośród tych ostatnich na uwagę zasługują:
1. Rozprawa doktorska ks. T. Fitycha na temat Nauka o św. Józefie na Śląsku w XVII i XVIII w. Na podstawie źródeł rodzimych, Lublin 1983 (KUL) .
2. Ks. T. Sinki, Kult św. Józefa w polskich pieśniach nabożnych ku Jego czci, Kraków 1980 (PAT).
3. B.J. Wanata, Kult św. Józefa Oblubieńca NMP u Karmelitów Bosych w Krakowie, Kraków 1982 (PAT)[28].
4. Ks. Jacka Ploty, Teologiczno-pastoralny wymiar kultu świętego Józefa Kaliskiego w świetle opracowań i materiałów archiwalnych, Poznań 1998 (PWT).
5. Współpraca z innymi ośrodkami badawczymi
Polskie Studium Józefologiczne współpracuje prawie ze wszystkimi józefologicznymi ośrodkami świata. Wymienić tu jednak trzeba szczególnie Pólnocno-Amerykańskie Stowarzyszenie Józefologiczne, z ks. R. Gauthierem na czele; Stowarzyszenie Ibero-Amerykańskie w Hiszpanii; Centrum Józefologicznym we Włoszech, z ks. Tarcisio Stramare, oraz z Centrum Meksykańskim i jej przewodniczącym Carillo Ojeda, czy też wreszcie z Niemieckim Centrum Studiów nad św. Józefem.
Wyrazem tej współpracy był także udział prelegentów zagranicznych w naszych rodzimych sympozjach józefologicznych, jak np. R. Gauthiera z Kanady, założyciela "Wspólnoty braci Jezusa-Cieśli", San Romana Domingueza (OCD) z Hiszpanii, Juana Bosco de Jesus (OCD) z Hiszpanii czy G. Roviry z Niemiec.
6. Uwagi końcowe
l. Sumując całość działalności Polskiego Studium Józefologicznego można powiedzieć, że realizowało i wypełniało testament zmarłych pasterzy diecezji włocławskiej: Antoniego Pawłowskiego i Jana Zaręby, służąc czcicielom św. Józefa w wypracowaniu teologicznych podstaw i historii świętojózefowego kultu, przez co przyczyniło się do bardziej świadomego rozkwitu czci św. Józefa, Oblubieńca Maryi i ziemskiego Ojca Jezusa.
2. Można by sądzić, iż w ciągu 30 lat (mając na uwadze powyższą panoramę działalności Studium) zrobiono niewiele. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż zaczynano i realizowano wytyczony plan bez żadnych fundacji i dotacji - uczyniono nazbyt wiele. Trudno kusić się w tym miejscu o ocenę dorobku i osiągnięć badawczych działalności Studium. O powyższym świadczą i będą świadczyły napisane i nadal opracowywane prace magisterskie, licencjackie i doktorskie na KUL, ATK oraz papieskich Wydziałach Teologicznych w Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu (w sumie powstało około 50 rozpraw). O dorobku polskiej józefologii, w którym wyróżnić można pozycje samoistne, przyczynki badawcze, prace naukowe, recenzje i sprawozdania - świadczy w sumie ich niezwykła, bo licząca około 200 pozycji liczba.
3. We wszystkim, co czyniono w ciągu 30 lat działalności Studium, starano się eksponować Opiekuna Zbawiciela jako powiernika tej samej miłości, mocą której Ojciec Przedwieczny «przeznaczył nas dla siebie jako przybranych synów przez Jezusa Chrystusa» (Ef 1, 5)" (RC, 1), przyczyniając się tym samym do umacniania się świętojózefowej czci, przyzywając dla Kościoła jego niezwykłej opieki. Należą się więc na koniec słowa uznania dla wszystkich dotychczasowych prelegentów, głoszących swoje referaty w ciągu 30-tu to zarówno w ramach Studium, jak i międzynarodowych sympozjów. Słowa wdzięczności należą się wszystkim uczestnikom Polskiego Studium Józefologicznego, zarówno żywym jak i zmarłym za ich naukowo-badawczo-modlitewny wkład w to wielkie dla Kalisza i Polski dzieło.
4. Polska józefologia, która bez wątpienia zawdzięcza swój dynamizm Studium Józefologicznemu, nie pragnie stanowić odrębnej dyscypliny teologicznej, lecz raczej pragnie być czymś w rodzaju ożywczego prądu płynącego poprzez życie Kościoła, który swoją służebną postawą przyczynia się do stałego zgłębiania czci należnej Nazaretańskiemu Patriarsze.
5. Skoro zgodnie ze słowami Jana Pawła II wypowiedzianymi tu w Kaliszu 4 czerwca 1997 r. że "ludzka przeszłość nie przemija całkowicie"[29] oraz iż kaliskie sanktuarium ma swoje szczególne miejsce w dziejach Kościoła i narodu[30], chyba nie będzie przesadnym stwierdzenie, że także Polskie Studium Józefologiczne ma swoje ważne, a nawet niezwykłe miejsce w historii polskiej myśli józefologicznej.
6. Trzeba podziękować św. Józefowi za to, że "obrał sobie miejsce szczególnej swej obecności w Kaliszu, i że w tym miejscu dane jest polskim teologom reflektować nad rolą i znaczeniem św. Józefa w zbawczej historii i w historii życia każdego z nas. Nie byłoby przecież Polskiego Studium Józefologicznego bez sanktuarium kaliskiego.
[1] Por. W. Hanc, Polskie Studium Józefologiczne, w: Studium Józefologiczne, Kalisz 1989, s. 9; Tenże, Wkład Biskupa Antoniego Pawłowskiego w rozwój józefologii polskiej, AK 132(1999) s. 64-66; Z. Kalinowski, Z dziejów kultu św. Józefa w cudownym obrazie św. Rodziny w Kaliszu, Kalisz 1970, s. 19-22 mps.
[2] Na temat historyczno - teologicznego kontekstu józefologii biskupa Pawłowskiego, zob. W. Hanc, Wkład Biskupa Antoniego Pawłowskiego w rozwój józefologii polskiej, art. cyt., s. 56-60.
[3] Wyraził to nazbyt dobitnie Jan Paweł II w Liście skierowanym do Biskupa J. Zaręby, o czym świadczą choćby słowa: "Jak trafna jest decyzja organizatorów (IV Międzynarodowego Kongresu Józefologicznego), że właśnie Kalisz wybrali na miejsce rozważań, nabożeństw i wykładów o św. Józefie; miasto, w którym od kilku już wieków z licznym udziałem wiernych oddaje się cześć świętemu Józefowi w cudownym obrazie znajdującym się w kaplicy kolegiaty - bazyliki pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny". Jan Paweł II, Czcigodnemu Bratu Janowi Zarębie Biskupowi Włocławskiemu, AK 107(1986), s. 203, 465-466.
[4] Zob. Biskup Antoni Pawłowski jako współuczestnik zjazdów księży dachauowców i animator Polskiego Studium Józefologicznego, w: W. Hanc, Wkład Biskupa Antoniego Pawłowskiego..., art. cyt., s. 64-68.
[5] Por. W. Hanc, Polskie Studium Józefologiczne, art. cyt., s. 10.
[6] Tamże, s. 11.
[7] Zob. tamże, s. 12.
[8] Warto podkreślić, że ojciec Albert pełnił w zakonie niezwykle odpowiedzialne funkcje, jak np. w latach 1949-1950 prowadził wykłady z dogmatyki w studium zakonnym w Krakowie; 1964-1967 sprawował urząd prowincjała; 1970-1973 ponownie wrócił do dydaktyki, będąc prefektem studiów w Krakowie. Por. B. Panek, A. Urbański, w: Słownik polskich teologów katolickich, t. 8, Warszawa 1995, s. 599.
[9] Zob. L. Strada, Patron doskonały, Kraków 1976, s. 9-25.
[10] Zob. W. Hanc, Siódme ogólnopolskie sympozjum józefologiczne, AK 87(1976) s. 468.
[11] Zob. S. Rumiński, Stan badań nad teologią i kultem Św. Józefa w Polsce, AK 90(1978) s. l0.
[12] Zob. AK 90(1978) 414; 107(1986)465-466; 132(1999)539. Właśnie pierwszy zeszyt 1999 r. poświęcony został 30-leciu istnienia józefologicznego Studium, ukazując m.in. wkład polskiej józefologii w maltański VII Międzynarodowy Kongres Józefologiczny (Malta 1997).
[13] AK 107(1986) s. 208-216.
[14] Zob. Studia Józefologiczne, Kalisz 1989, s. 9-13.
[15] AK 107(1986) s. 250-261